Οι Έλληνες καλλιτέχνες στο Παρίσι από το 1960 μέχρι το 1980

Abstract

The present thesis entitled Greek Artists in Paris from 1960 to 1980 refers to the Greek Artists from the 60’s and 70’s, whose work contributed to the evolution of the Greek, as well as, of the international art scene. I examine their work under the light of the theoretical and historical context. I focused on the emigrates artists, those who lived for a long period of time or even permanently abroad. Their work seems to differentiate from the work of those artists who lived in Greece at the same periods. In some cases, these differentiation's might, as well, be considered as a break off the local Greek art scene. The use of nontraditional materials, as well as, the use of technology and other nonconventional (innovator) means of expression, is the major factor for the creation of a “new language” based on the material. The material is not only the basic structural element of the work. Moreover, is the pretext and the reason of an evolutionary system for the Greek and international art scene. For a major number of artists at the time the material is just the concept to form an idea of a social critique or to a theoretical record of the artist's concept. In the works of Dimitri Alithinos Daniil, Thodoros (Papadimitnou), Valerios Kaloutsis, Vlasis Kaniaris, Georges Karahalios, Nikos Kessanlis, Jason Molfesis, Yannis Bouteas, Konstantin Xenakis, Nausika Pastra, Pavlos, Chrysa Romanos, Takis, Georges Tougia, Georges Touzenis, Philolaos (Tloupas), Kostas Tsoclis, the theoretical record of the artist's concept is apparent, furthermore, the material equals the "object" that suggests the act of the idea and its meaning. This suggestion, led us (me) to investigate the Concept-Material relationship in these artists work, to examine its development during the 60's and 70's, two decades of great importance in contemporary art. According to the above, I divide this paper in chapters based on the characteristics that give shape to each artistic project, in order to avoid any kind of stylistic classification. At the first chapter I examine the social and political convention as the basic parameter in the artwork so that the art object cannot be considered just as the product of a plastic research amongst different materials, but as result of a dominant ideology, of a theoretical and sometimes conceptual position. At the second chapter I focused on the use of industrial products as a source material in terms of art. The artists appropriate the material in a way that gives as the impression on the one hand of a break off the traditional techniques, and on the other the initiative to form new ideas, new objects and to structure conceptual or real spaces. At the third chapter I emphasize to the ways that several materials, found or reformed, are directed to recommend an unreal or virtual construction. At the fourth chapter I approach the concept as the basis of an abstract mental process that organizes the art object, as well as, the theoretical structure of the artist. Finally, in the 5th chapter I examine the reverse path: from the found object to the source material in order to generate a humanistic research of concepts like, for example, that art is the supplement of science and technology.

Στόχος αυτής της έρευνας είναι μέσα από την καταγραφή των Ελλήνων καλλιτεχνών που έζησαν και έδρασαν στο Παρίσι από το 1960 μέχρι το 1980 να μελετηθούν αφενός οι ιστορικές και πολιτιστικές συνθήκες μέσα στις οποίες αναπτύχθηκε το έργο τους ώστε να τοποθετηθεί το έργο αυτό ως προς τις μορφολογικές διαφοροποιήσεις ή προσεγγίσεις στην αντίστοιχη εποχή που διαμορφώθηκε. Και αφετέρου να κατανοηθούν οι αλλαγές των συστημάτων ανάγνωσης και οι διεργασίες που προσδιόρισαν την εξέλιξη του εικαστικού αντικειμένου στις καλλιτεχνικές εργασίες καθώς και την όποια θεωρητική και πλαστική έρευνα που ανέπτυξαν οι καλλιτέχνες στο εικαστικό αντικείμενο για να διαπιστωθεί εάν αυτό αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα μιας πνευματικής και θεωρητικής αναζήτησης που χαρακτηρίζει την εποχή. Συγχρόνως, μέσα από εισαγωγικά σημειώματα, κείμενα, άρθρα και μονογραφίες μελετούμε τις θεωρητικές αναλύσεις, προσεγγίσεις και δημοσιεύσεις ιστορικών και κριτικών της τέχνης, των οποίων οι επισημάνσεις και ερμηνείες συνθέτουν τις συγκλίσεις και αποκλίσεις από τον εικαστικό άλλα και ιστορικό λόγο που αναπτύσσεται στις περιόδους αυτές ώστε να οριοθετηθεί η θεωρητική σκέψη τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Στην παρούσα μελέτη δεν συμπεριλήφθηκαν οι καλλιτέχνες οι οποίοι έλαβαν μέρος σε εκθέσεις ως μεταπτυχιακοί φοιτητές εκείνη την περίοδο στο Παρίσι - αποτελούν αντικείμενο άλλης μελέτης- καθώς και ο αείμνηστος Δημήτρης Κοντός, του οποίου το έργο δε χαρακτηρίσθηκε από τη χρήση ανομοιογενών υλικών ως μέσων ενός μορφολογικού ή εννοιολογικού κώδικα άλλα από τη γραφή ελεύθερων χειρονομιακών ρυθμών στη δισδιάστατη επιφάνεια¹. Η πρώτη προσέγγιση της εργασίας έγινε μέσα από την έρευνα εντοπισμού των καλλιτεχνών που έζησαν και έδρασαν αυτή την περίοδο στο Παρίσι. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε η καταγραφή των αρχείων του κάθε καλλιτέχνη διάμεσου του έντυπου τύπου της εποχής, ώστε να συλλέξουμε ιστορικές πληροφορίες για τις δραστηριότητες τους που αφορούν στην έρευνα μας, καθώς επίσης εν μέρει και για το εικαστικό τους έργο που διαμορφώθηκε στην αντίστοιχη χρονική περίοδο της διαμονής τους. Αντίστοιχα, έκτος του αρχειακού υλικού που παρείχαν οι εν ζωή καλλιτέχνες, ερευνήθηκαν οι βιβλιογραφικές αναφορές, το αρχείο της βιβλιοθήκης της Εθνικής Πινακοθήκης, η βιβλιοθήκη της Ανωτάτης Σχολής Κάλων Τεχνών της Αθήνας και αυτή του Τμήματος των Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του ΑΠΘ, τα αρχεία του Δεσμού του Τώνη Σπητέρη και του Γιώργου Μούρελου που ανήκουν στο Τελλόγλειο Ίδρυμα τα αρχεία της βιβλιοθήκης του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης καθώς επίσης και τα “Cahiers de l’ Ambassade de Grece” στο Παρίσι. Κατά τη διάρκεια της έρευνας παρατηρήσαμε ότι το έργο καλλιτεχνών, όπως: Αριστομένη Αγγελοπούλου, Τίτας Κριεζή, Ιωάννας Σπητέρη Βαροπούλου, Κωνσταντίνου Βυζάντιου, Γιάννη Μαλτέζου, Αγλαΐας Λυμπεράκη, Άλκη Πιερράκου, Κώστα Ανδρέου, Γεράσιμου Σκλάβου, Γιάννη Χριστόφορου, Μιχάλη Βαφειάδη χαρακτηρίζεται από την αφαίρεση της δεκαετίας του 1950. Γι' αυτό το λόγο υποστηρίζουμε ότι δεν εμπίπτουν στην παρούσα έρευνα. Όπως είναι φυσικό σε παρόμοιες έρευνες, όπου το θέμα είναι ευρύ, οι δυσκολίες αφορούσαν κυρίως στην πρόσβαση στα αρχεία των καλλιτεχνών και στον εντοπισμό του έργου καλλιτεχνών που έχουν αποβιώσει για μια περίοδο που δεν είχαν ακόμα οργανωθεί μεγάλες αναδρομικές εκθέσεις αφιερωμένες στους καλλιτέχνες της δεκαετίας του 1960, ώστε να υπάρξει οργανωμένη ιστορική και αρχειακή καταγραφή τους. Η Εθνική Πινακοθήκη και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης άρχισαν να δείχνουν το ενδιαφέρον τους για αυτή τη γενιά κυρίως μετά το 1998, με κάποιες εξαιρέσεις όπως η πρωτοβουλία του Νίκου Κεσσανλή να δημιουργήσει τον εκθεσιακό χώρο Εργοστάσιο στην Ανωτάτη Σχολή Κάλων Τεχνών που θα αποτελέσει και την απαρχή κατά τη διάρκεια της πρυτανείας του μιας σειράς αναδρομικών εκθέσεων. Επίσης με αφορμή τη Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα 97 - οπότε και κατατέθηκε το θέμα της παρούσης διατριβής θα οργανωθούν κάποιες αναδρομικές, όπως του Νίκου Κεσσανλή και του Δανιήλ. Πιστεύοντας ότι προσεγγίσαμε όλες τις προσβάσιμες πήγες έρευνας παρά τις ερευνητικές δυσκολίες εντοπίσαμε ότι οι Έλληνες καλλιτέχνες που έζησαν και έδρασαν στο Παρίσι κατά το 1960-1980 και πειραματίσθηκαν με τα υλικά ως έννοια αλλά και την έννοια ιδέα ως υλικό στο έργο τους είναι οι: Δημήτρης Αληθεινός Δανιήλ, Θόδωρος (Παπαδημητρίου), Βαλέριος Καλούτσης, Βλάσης Κανιάρης, Γιώργος Καραχάλιος, Νίκος Κεσσανλής, Ιάσων Μολφέσης, Γιάννης Μπουτέας, Κωνσταντίνος Ξενάκης, Ναυσικά Πάστρα, Παύλος, Χρύσα Ρωμανού, Τάκης, Γιώργος Τούγιας, Γιώργος Τουζένης, Φιλόλαος (Τλούπας), Κώστας Τσόκλης. Στο πλαίσιο αυτό η διαμόρφωση των κεφαλαίων οριοθετήθηκε βάσει των χαρακτηριστικών που μορφοποιούν την εκάστοτε καλλιτεχνική εργασία, έτσι ώστε να αποφευχθεί η όποια υφολογική ταξινόμηση. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζουμε τις κοινωνικό πολιτικές συνθήκες, οι οποίες αποτέλεσαν για κάποιους καλλιτέχνες βασική παράμετρο στη σκέψη τους άλλα και στην καλλιτεχνική τους εργασία, έτσι ώστε το καλλιτεχνικό αντικείμενο να οργανωθεί όχι μονό μέσα από τις πλαστικές έρευνες τους και τις διασυνδέσεις υλικών αλλά και να χαρακτηρισθεί από μια κυρίαρχη ιδεολογική θεωρητική και ενίοτε εννοιολογική τοποθέτηση. Στο δεύτερο κεφάλαιο μας απασχόλησε η χρήση του βιομηχανοποιημένου υλικού από καλλιτέχνες των οποίων η καλλιτεχνική εργασία χαρακτηρίσθηκε από την παρέμβαση τους στο υλικό και σηματοδοτεί, όπως θα παρατηρηθεί, αφενός ρήξεις με τις παραδοσιακές τεχνικές, αφετέρου μια αφορμή για την υλοποίηση νέων ιδεών, αντικειμένων, αλλά και τη δόμηση νοητικών ή πραγματικών χώρων. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζουμε τον τρόπο διαμόρφωσης αλλά και διασύνδεσης της σκηνοθεσίας των υλικών, τα οποία λειτουργούν, όπως θα παρατηρηθεί, ως αντικείμενο μιας πλασματικής ή εικονικής κατασκευής. Στο τέταρτο κεφάλαιο προσεγγίζεται ο τρόπος με τον οποίο η έννοια, διαμέσου μιας αφαιρετικής νοητικής προσέγγισης θα αποτελέσει τη βασική διαδικασία οργάνωσης του καλλιτεχνικού αντικείμενου αλλά και του θεωρητικού λόγου του καλλιτέχνη. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζουμε ένα είδος αντίστροφης διαδρομής από το υλικό προς την ύλη που σηματοδοτεί όπως θα παρατηρηθεί μια ανθρωπιστική αναζήτηση εννοιών όπως ότι η τέχνη είναι συμπληρωματικό της επιστήμης και της τεχνολογίας. Το επιστημονικό ενδιαφέρον της παρούσης διατριβής πιστεύουμε ότι έγκειται αφενός στο γεγονός ότι οι συγκεκριμένες καλλιτεχνικές εργασίες εντάσσονται στο διεθνές θεωρητικό και ιστορικό γίγνεσθαι της εποχής -ώστε να διαμορφωθεί, όπως θα παρατηρηθεί μια 'συμπαγής εικόνα' των αλληλεπιδράσεων-αποκλίσεων αλλά και διαφοροποιήσεων στις εργασίες των Ελλήνων καλλιτεχνών- και αφετέρου στο ότι ο εντοπισμός, η έρευνα και μελέτη έργων ανέκδοτων και μη δοκιμίων και κειμένων επιτρέπουν στον ερευνητή να έχει πληρέστερη πρόσβαση σε ένα εν μέρει μελετημένο γνωστικό αντικείμενο.