Δρόμοι του νερού και οργάνωση του χώρου στη Θεσσαλονίκη κατά τη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο

Abstract

The goal of this doctorate dissertation was the investigation of the structure and operation of the water supply and sewer systems of Thessaloniki, from the 8th century to the fall of the city to the Ottomans in 1430. The data used was mainly extracted from already published archaeological work. The following factors were also considered: 1. The morphology of the land and the road networks inside the city. 2. The route of the aqueducts, as well as their endpoints, which determined the starting points for the water distribution network within the walls of the city. Cisterns, pipes, water channels and water towers, found in previous archaeological work, were categorized and analysed from both a construction and an operational perspective. Additionally, water systems that were operational in other cities during the same timeframe were studied. The Ottoman water distribution system of the city was also designed, based on published archival data. The water supply system proposal is as follows: Water circulation in the Upper City occurred through water channels laid out following the contour lines. In contrast the supply of the inhabited zones towards the south was achieved with water channel networks laid out along the roads. Five ‘vertical’ zones can be found, perpendicular to the east-west avenues, directly correlated to the administrative division of the city into neighborhoods, ‘γειτονίες’. The highest volume of waste water flowed through a sewer system comprised of built conduits. The Roman sewer water collection ducts held a special place in the system and were continuously used in the Byzantine period, due to their large diameter. These ducts were also utilised to guide the naturally occurring streams through the city. As a result of earthquakes in the 7th century, part of the sewer system was destroyed. This increased the occurrence of floods in the city and accelerated sediment movement towards the southwest outskirts until the 14th century. Another area of study, was the interrelation between the administration, organisation, artisanal production and the infrastructure systems of Thessaloniki. The control of the water system by the central authority can be documented up to the 14th century. A connection between important nodes of the water supply system and monastery complexes can be made. As time passed, these nodes were found on the grounds of the monasteries, ensuring their proper maintenance and giving the Church control of the water supply system. The technical training of the maintenance workers was of special importance to the survival of the infrastructure systems.

Στόχος της διατριβής ήταν η διερεύνηση της δομής και λειτουργίας των δικτύων υδροδότησης και αποχέτευσης της Θεσσαλονίκης από τον 8ο αιώνα ως την άλωση από τους Οθωμανούς το 1430. Κύριο δεδομένο αποτέλεσε το δημοσιευμένο αρχαιολογικό υλικό. Παράλληλα, μελετήθηκαν οι ακόλουθοι παράγοντες: 1. Η μορφολογία του εδάφους και το οδικό δίκτυο στο εσωτερικό της πόλης. 2. Η πορεία και οι απολήξεις των εξωτερικών υδραγωγείων, που καθόριζαν τις θέσεις εκκίνησης της διανομής στο εσωτερικό. Επίσης, οι δεξαμενές, αγωγοί, φρεάτια και πύργοι νερού ταξινομήθηκαν και αναλύθηκαν από κατασκευαστική και λειτουργική άποψη. Ακόμη εξετάσθηκαν συστήματα άλλων πόλεων που λειτούργησαν παράλληλα, ενώ αποδόθηκε σχεδιαστικά η μορφή του δικτύου της οθωμανικής περιόδου, με βάση δημοσιευμένα αρχειακά δεδομένα. Η πρόταση οργάνωσης του δικτύου ύδρευσης διαμορφώνεται ως εξής: Η κυκλοφορία του νερού στις περιοχές της Άνω Πόλης γινόταν με γραμμές αγωγών με βάση τις ισοϋψείς. Νοτιότερα, η υδροδότηση των προς την θάλασσα κατοικημένων περιοχών γινόταν με δίκτυα οργανωμένα κατά μήκος των δρόμων. Εντοπίζονται πέντε “κατακόρυφες” ζώνες διανομής, που συσχετίζονται άμεσα και με τις διοικητικές υποδιαιρέσεις, τις γειτονίες, της πόλης. Για το αποχετευτικό σύστημα η παροχέτευση του μεγάλου όγκου των νερών και των λυμάτων γινόταν προς τη θάλασσα μέσω κτιστών αγωγών. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιζαν οι ρωμαϊκοί συλλεκτήριοι αγωγοί μεγάλης διατομής, οι οποίοι συνέχιζαν να χρησιμοποιούνται σε όλη τη βυζαντινή περίοδο. Οι αγωγοί αυτοί βοηθούσαν στον έλεγχο και τη διευθέτηση των ρεμάτων της πόλης, παροχετεύοντας τα νερά τους. Αποτέλεσμα των σεισμών του 7ου αιώνα ήταν η μερική καταστροφή του αποχετευτικού συστήματος, που αύξησε τις πλημμύρες στο εσωτερικό της πόλης και επιτάχυνε την μεταφορά του εδαφικού υλικού, κυρίως στα νοτιοδυτικά τμήματά της, στο διάστημα από τον 7ο ως τον 14ο αιώνα. Διερευνήθηκε, ακόμη, η συσχέτιση της οργάνωσης, των λειτουργιών και της βιοτεχνικής παραγωγής της Θεσσαλονίκης με τα δίκτυα υποδομής. Ο έλεγχος του νερού από την κεντρική εξουσία τεκμηριώνεται ως τον 14ο αιώνα. Η συσχέτιση της χωροθέτησης σημαντικών μοναστηριακών ιδρυμάτων με τις κομβικές θέσεις αποθήκευσης και διανομής του υδροδοτικού δικτύου απέδειξε ότι όλες οι σημαντικές δεξαμενές βαθμιαία βρέθηκαν στο εσωτερικό ή στον περιβάλλοντα χώρο μοναστηριών. Έτσι διασφαλίσθηκε η κανονική συντήρησή τους, που είχε άμεση σχέση με την αποφυγή επιδημιών, παράλληλα όμως η Εκκλησία ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τη διαχείριση του νερού. Ιδιαίτερη σημασία στην επιβίωση των συστημάτων υποδομής είχε η τεχνική κατάρτιση των συντηρητών των δικτύων.