Οι λύχνοι της Μινωικής Κρήτης

Abstract

This dissertation is embarking on a study of Minoan Lamps of various materials (clay, stone, copper), predominantly focusing on an analysis of its origin, typology and use. The various publications, comparative material from nearby cultures and iconographical “testimonia” have provided the main source of information of this study, which further aims to illuminate undocumented aspects of the aforementioned utensil, which cover a broad period of the Minoan civilization. Lamps, as a “device” for artificial illumination are also considered as “indicator” for the chronology of the archaeological context, mainly due to its distinctive form. The proposed typology manages to shed light on the evolution of clay lamps within the frame of a cohesive and conceivable typology. In addition, the available archaeological record and samples of the settlement and Palace of Zakros enrich and broaden our knowledge on Minoan stone lamps, along with the most recent publications on other archaeological sites. It has been attested that the functional characteristics of lamps are inextricably linked with the evolution of its morphological features and subsequently to its efficiency and use as source of artificial light. Some types are manifested to be local products while others, more popular in some areas. Typological differences depend on the various “workshops”, as clearly indicated in the case of Phaistos at the Protopalatial period and at Malia alike. Patterns of distribution and associations are thoroughly discussed and analysed in order to demonstrate how lamps may have been used in these various settings.References to usage and purpose of lamps were made in order to interpret and understand their possible function in archaeological record. An overview of the contextual evidence indicates that minoan lamps are principally functional. Minoan lamps, although primarily used as objects of everyday life, archaeological, historical, iconographical evidence of later periods on the other hand, may well support the hypothesis, beyond its well documented use as source of illumination, they might also have served as ritual and votive objects, therefore placing emphasis on the “symbolic’ concept of light during performance of ritual practices, related to the abundance, fertility and prosperity.In addition, Minoan stone lamps present a remarkable diversity. Specifically, some lamps may also have been used as “prestige” items (goods) or as symbols of social ranking, in this case made of rare materials or decorated with fine motifs as is the case of two minoan stone lamps found at the Mycenean Tomb (P 102). Hence, the term “palatial” is applicable and justifiable concerning a few samples of stone lamps. In general, based on statistical data, Minoan stone lamps constitute the most export item, including the stone vases. Furthermore, references are made to lids and lampstands in oder to form a complete “picture” of the use of this utensil. Lamps of miniature size and large multi-nozzled lamps as well, are referred to but they represent a minor percentage of the total of the samples. Additional other lighting devices such as cups-lamps, “candlesticks”, torches, which may have replaced the lamps in places where the latter have not been found, are also discussed and referred to in this paper. The study of minoan lamps is also related to the artificial system of illumination at houses, “villas” or palaces alike. Within this framework, information is mostly provided from the Palace of Zakros.Finally, the unpublished material from the settlement and Palace of Zakros enriches the above suggested typology and its use, thus attributing significantly and in multiple capacities to the study of lamps.

Η παρούσα διατριβή μελετά τους λύχνους της Μινωικής περιόδου, οι οποίοι κατασκευάζονται από διαφορετικά υλικά (πηλό, λίθο, χαλκό) καλύπτοντας μία μεγάλη χρονική περίοδο του μινωικού πολιτισμού. Οι λύχνοι της μινωικής περιόδου μαζί με άλλα φωτιστικά σκεύη (δαυλοί ή πυρσοί, «κηροπήγια») αποτέλεσαν την προδρομική μορφή του συστήματος τεχνητού φωτισμού των μεταγενέστερων περιόδων. Βασικοί στόχοι της παρούσας μελέτης ήταν η ταξινόμηση των μινωικών λύχνων σε συνάρτηση με το υλικό κατασκευής τους και η τυπολογική εξέλιξη των τύπων, και κυρίως, η κατανόηση της σημασίας τους για τη μινωική κοινωνία, έτσι όπως αυτή είναι δυνατόν να διαφανεί από τον τρόπο της χρήσης τους. Μεθοδολογικά, η παρούσα συζήτηση βασίζεται κυρίως στις πληροφορίες, που παρέχονται μέσω των αρχαιολογικών δημοσιεύσεων και τη συγκριτική ανάλυση δεδομένων, όπως και τη χρήση παραλλήλων. Το αδημοσίευτο υλικό πήλινων και λίθινων λύχνων από το ανάκτορο και το μινωικό οικισμό της Ζάκρου βοήθησε, ώστε να διαμορφωθεί μία πιο ολοκληρωμένη «εικόνα» για τα υπό εξέταση σκεύη. Το πόσο σημαντική είναι η μελέτη των λύχνων εντός των αρχαιολογικών «συμφραζόμενων», είτε ως «δεικτών» χρονολόγησης, είτε ως χρηστικών ή τελετουργικών αντικειμένων δείχθηκε σε σημαντικό βαθμό μέσω της παρούσας μελέτης. Στόχος της προτεινόμενης τυπολογίας ήταν να δημιουργήσει μία συνοπτική, αλλά και ολοκληρωμένη «εικόνα» της εξέλιξης των πήλινων λύχνων, συνδυάζοντας τις επιμέρους πληροφορίες των δημοσιεύσεων σε ένα συνεκτικό ιστό. Όσον αφορά τους λίθινους λύχνους οι στόχοι ήταν α) να εμπλουτισθεί η κλασική τυπολογία του Warren που δημοσιεύθηκαν από το 1969 και εξής, β) να δημιουργηθούν νέοι υποτύποι, με βάση τα πρόσφατα αρχαιολογικά δεδομένα, γ) να παρουσιασθούν διάφορα δείγματα με μεγαλύτερη σαφήνεια και να καταταχθούν στην ήδη υπάρχουσα τυπολογία και τέλος, δ) η τυπολογία που θα δομηθεί να ελεγχθεί στη συνέχεια, με βάση το αδημοσίευτο υλικό από τη Ζάκρο, που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην παρούσα μελέτη. Η εξέλιξη των μορφολογικών χαρακτηριστικών των λύχνων δείχθηκε ότι ήταν σε άμεση συνάρτηση με τη λειτουργική απόδοση του σκεύους (χωρητικότητα, σταθερότητα, φορητότητα). Διαπιστώθηκε, επίσης, ότι ορισμένοι τύποι αντιπροσωπεύουν αποκλειστικά τοπικές παραγωγές. Άλλοι τύποι ήταν περισσότερο δημοφιλείς σε συγκεκριμένες περιοχές. Οι λίθινοι κυρίως λύχνοι παρουσίαζαν μία αξιοσημείωτη ποικιλομορφία στη διακόσμησή τους, ενώ μερικά δείγματα διακρίνονται για την προσεκτική επιλογή της πρώτης ύλης, αλλά και ως προς το επίπεδο της κόσμησης, με περίτεχνα θέματα, στοιχεία που δικαιολογούν τον προσδιορισμό «ανακτορικού» υποτύπου λύχνων. Γενικά, οι μινωικοί λίθινοι λύχνοι αποτελούσαν το πιο δημοφιλές είδος από τα λίθινα σκεύη εξαγωγής. Πολύμυξοι και μικρογραφικοί λύχνοι αποτελούν κατηγορίες που απαντώνται σε πολύ μικρό ποσοστό επί του συνόλου. Γίνεται αναφορά στα επιμέρους εξαρτήματα των λύχνων (πώματα, λυχνοστάτες), αλλά και σε άλλα φωτιστικά σκεύη στη μινωική Κρήτη, όπως τα κύπελλα-λύχνοι, «κηροπήγια» (“candlesticks”, “candeliere”), με παράθεση των σχετικών αριθμητικών δεδομένων. Αναφορικά με το ζήτημα της χρήσης των υπό εξέταση σκευών, οι λύχνοι εξετάζονται με βάση τα ανασκαφικά «περιβάλλοντα» (οικιστικές εγκαταστάσεις (αποθηκευτικοί και εργαστηριακοί χώροι), ταφικά ή περιβάλλοντα ειδικής τελετουργίας) από τα οποία προέρχονται και τη χρονολογική θέση τους. Η ακριβής θέση εύρεσης των λύχνων σε οικιστικά «περιβάλλοντα», όπως οι οικίες, οι επαύλεις και τα ανακτορικά συγκροτήματα, αποδείχθηκε χρήσιμη για τον προσδιορισμό των αναγκών που προορίζονταν να καλύπτουν. Η μελέτη των λύχνων βρίσκεται βέβαια σε άμεσο συσχετισμό γενικότερα με το ζήτημα του φωτισμού των χώρων στη μινωική Κρήτη. Ειδικότερα, έγιναν αναφορές σε ζητήματα συστήματος φωτισμού συγκεκριμένων αρχιτεκτονικών δομών, -όπου αυτό κρίθηκε αναγκαίο- με σκοπό να διαπιστωθεί η αναγκαιότητα ή μη ύπαρξης λύχνων, ή γενικότερα τεχνητού φωτισμού, σε συγκεκριμένους χώρους. Τέλος, με βάση τα συνευρήματα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οι λύχνοι αν και πρωτίστως ήταν χρηστικά σκεύη, σε ορισμένες περιπτώσεις, πιθανώς, χρησιμοποιήθηκαν και ως αναθηματικά ή τελετουργικά σκεύη και ότι εκτός από την πρακτική λειτουργία των λύχνων, ιδιαίτερα στις νυκτερινές τελετουργίες, ενδέχεται το άναμμα του λύχνου να αποτελούσε και για τους Μινωίτες μία συμβολική πράξη, θρησκευτικής σημασίας. Ίσως, η «επαφή» με τη θεότητα και στη μινωική περίοδο να απαιτούσε «γήινο φως», το οποίο παρείχετο μέσω των λύχνων και των δαυλών ή πυρσών ή των δαδών, όπως συνέβαινε και στους ιστορικούς χρόνους.