Odrębność historyczna Europy Środkowej. Studium metodologiczne
Loading...
Date
1998
Authors
Advisor
Editor
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Wydawnictwo Fundacji Humaniora
Title alternative
Abstract
Przedmiotem pracy jest problem osobliwości rozwojowych społeczeństw środkowo-europejskich: Czech, Węgier i Polski, która rozpatrywana jest w perspektywie metodologicznej, teoretycznej i historiograficznej. Książka składa się z wprowadzenia i trzech zasadniczych części.
W części wstępnej pt. Wprowadzenie. Konceptualizacje odrębności historycznej Europy Środkowej krytycznie analizuję występujące w literaturze przedmiotu koncepcje wyjaśniające odrębność naszej części kontynentu. W części pierwszej Założenia metodologiczne analizuję osobliwości i rozmaite sposoby zastosowania metody modelowej w historii gospodarczej i naukach historycznych. W rozdziale tym opierając się na idealizacyjnej teorii nauki identyfikuję pewną osobliwość procesów historycznych. Polega ona z grubsza na tym, że struktury esencjalne zjawisk przyrodniczych są tak zbudowane, że wystarczy określenie wpływu czynnika głównego (czynników głównych) by uzyskać zadowalające wyjaśnienie zachowania danego zjawiska. W procesach historycznych nie zawsze tak bywa. Nawet jeżeli da się zidentyfikować czynniki główne to bardzo często skumulowany efekt działania czynników ubocznych osłabia, a nawet przeważa nad działaniem czynników głównych. Paradoks ten da się wyeksplikować w aparaturze pojęciowej idealizacyjnej teorii nauki. Opierając się bowiem na tej koncepcji można wyróżnić zjawiska posiadające dwa typy struktur esencjalnych: zdominowane przez czynnik główny i zdominowane przez klasę czynników ubocznych. W pierwszym typie struktury esencjalnej moc wpływu czynnika głównego dla danego zjawiska przeważa nad sumą mocy wpływów czynników ubocznych. Natomiast w drugim typie struktury esencjalnej suma mocy wpływów czynników ubocznych przeważa nad mocą wpływu czynnika uznawanego za główny dla danego zjawiska, choć moc jego wpływu jest wyższa od wpływu każdego, wziętego z osobna czynnika ubocznego. Struktury esencjalne zdominowane przez czynnik główny charakterystyczne są – jak wspomniano - dla nauk przyrodniczych, a zdominowane przez czynniki uboczne - dla nauk społecznych. W tym ostatnim typie struktur esencjalnych może dojść do zjawiska, który nazywam procesem kaskady. Polega ono na tym, że stopniowo kumulujące się rozmaite czynniki uboczne w pewnym momencie przeważają wpływ czynnika głównego. Tak skonceptualizowana koncepcja kaskady wykorzystywana jest w wyjaśnieniu dualizmu gospodarczego w Europie w XVI - XVII wieku.
W płaszczyźnie teoretycznej za wyjściową teorię rozwoju historycznego przyjmuję nie-Marksowski materializm historyczny, której krytyczną analizę i pewne rozwinięcia przedstawiam w drugiej części (Założenia teoretyczne). Rozwijam tę koncepcję w taki sposób by mogła ona uchwycić podstawowe odrębności rozwojowe pomiędzy Europą Zachodnią a Środkową. W tym celu modyfikuję wyjściowy model rozwoju ekonomiczno-społecznego, poszerzając go o koncepcję dwóch typów rewolucji ekonomicznych oraz konstruuję dwa nowe modele społeczeństwa ekonomicznego: z nadmiarem i z niedoborem siły roboczej. Model z nadmiarem siły roboczej, który wycinkowo tylko aproksymuje rozwój społeczeństw zachodnioeuropejskich zakłada pogorszenie położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów oraz zaostrzenie konfliktu społecznego pomiędzy tymi ostatnimi a właścicielami. Natomiast model z niedoborem siły roboczej zakłada poprawę położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów i złagodzenie form konfliktu społecznego.
W części trzeciej Próba konceptualizacji środkowoeuropejskiej odrębności rozwojowej opierając się na literaturze przedmiotu przedstawię aplikacje skonstruowanych modeli. W historycznej rzeczywistości Europy Środkowej model gospodarki z niedoborem siły roboczej jest jednak w stanie wyjaśnić tylko fragment dziejów społeczeństw tej części Europy, mianowicie okres kolonizacji na prawie niemieckim w XIII - XIV w., w którym nastąpiła znaczna poprawa położenia ekonomicznego chłopstwa. Dalszy rozwój społeczeństw środkowoeuropejskich przeczy tendencjom rozwojowym zakładanym przez ten model. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej interpretować bowiem można jako pogorszenie, a nie poprawę sytuacji chłopstwa. Przyczyniła się do tego kaskada czynników ubocznych, których łączny wpływ przeważył działanie podstawowych mechanizmów rozwojowych zakładanych przez model. W XII-XIV w. niedobór siły roboczej wpłynął nie tylko na poprawę sytuacji chłopstwa ale i na warunki powstawania miejskiej sfery gospodarki w Europie Środkowej. Spadek alienacji pracy ograniczył rozmiary migracji chłopskich do miast. To zaś wpłynęło na słabszy rozwój sfery miejskiej i zachwiało równowagę społeczną pomiędzy mieszczaństwem a szlachtą. Pozwoliło to tej ostatniej klasie społecznej podporządkować swoim interesom władzę. Dominacja polityczna szlachty umożliwiła dalsze ograniczanie rozwoju miast oraz zaostrzenie poddaństwa i wprowadzenie folwarku pańszczyźnianego. Dalszy wzrost wyzysku ekonomicznego następował w instytucjonalnych ramach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Dopóki szlachta pozbawiona była wsparcia państwa, dopóty prowadziła politykę ustępstw wobec chłopstwa. Kiedy jednak zdobyła wyłączny wpływ na władzę państwową, zdołała ograniczyć przywileje mieszczaństwa oraz wycofać się z ustępstw wobec wsi. Procesom tym towarzyszył wzmożony popyt na zboże Europy Zachodniej. Czynniki te działały w każdym z wyróżnionych społeczeństw środkowoeuropejskich. Jednakże w historii każdego z nich można wyróżnić pewne czynniki specyficzne. W przypadku Polski będzie to na przykład nierównomierne zaludnienie, które przesunęło walkę klasową z centrum na peryferie, w przypadku Czech - dominacja Habsburgów i skutki wojny 30 - letniej, w przypadku Węgier - okupacja turecka, itd. Wpływ tych czynników powodował dalsze różnicowanie ewolucji każdego z omawianych społeczeństw ale już w ramach środkowoeuropejskiej ścieżki rozwojowej.
Description
Sponsor
Keywords
modernizacja, modernization, zacofanie rozwojowe, dualizm gospodarczy, Europa Środkowa, Central European Studies, Europa Wschodnia, Eastern European Studies, historia Polski, historia Węgier, historia Czech, wtórne poddaństwo, pańszczyzna, kapitalizm, państwo patrymonialnej, nie-Marksowski materializm historyczny, idealizacyjna teoria nauki, proces kaskady, rewolucja ekonomiczna, społeczeństwo krzyżackie
Citation
Odrębność historyczna Europy Środkowej. Studium metodologiczne. Poznań: Humaniora 1998, ss.272.
ISBN
83-7112-053-2